Trzy Wielkie Reformy cz. 1 (historia polskiego mennictwa)

5 października 1763 roku umiera król August III Wettin. Tym samym kończy się w państwie polskim epoka prób scentralizowania systemu monetarnego pod dominantą systemu monetarnego saskiego. Niestety, prawie pół wieku prób wprowadzenia zmian i braku ingerencji w rzeczywiste przyczyny narastającego kryzysu monetarnego dają się mocno we znaki obywatelom Rzeczpospolitej. Śmierć władcy reprezentującego dynastię Wettinów jest dodatkowym czynnikiem przyspieszającym obnażenie wszystkich problemów finansowych Polski. We znaki zaczyna dawać się postępujący regres gospodarczy. Czynniki, które wywarły decydujący wpływ na upadek kraju i doprowadzenie do rozbiorów są rozmaite, jednak większość z nich ma swoje korzenie w obowiązującym w Rzeczypospolitej systemie monetarnym i polityce pieniężnej.

Liberum veto i złota wolność szlachecka, czyli możliwość zerwania obrad sejmu przez zaledwie jednego posła (często było to narzędzie wykorzystywane przez władców ościennych państw, którzy wykorzystywali je do udaremniania usiłowania wprowadzenia innowacyjnych rozwiązań ekonomicznych na kanwie prób reform systemu monetarnego, korumpując szlachciców) przekładała się – poprzez propagowane wzory myślowe – na polską politykę pieniężną. Mentalność szlachty doskonale opisuje przysłowie „zastaw się, a postaw się” – pomimo faktu, iż w krajach graniczących z Polską moneta była niższej jakości niż koronna, co sprzyjało nie tylko spekulacjom kupieckim, prowadzeniu polityki handlowej, na której tracili nie tylko polscy kupcy, ale i całe państwo, lecz także – a w zasadzie przede wszystkim – wywożeniu dobrej jakości monety i przetapianiu jej na własną, gorszą, co oznaczało budowanie potęgi innych gospodarek własnym kosztem. Jednak klasa rządząca nie chciała dopuścić do siebie myśli, iż utrzymanie takiego stanu prędzej czy później doprowadzi do upadku Rzeczypospolitej. Utrzymanie wysokowartościowej monety (które było konceptem szczególnie trudnym do wcielenia w życie również przez brak rodzimych źródeł srebra i złota, co wiązało się z wysokimi kosztami sprowadzenia drogocennych kruszców z zagranicy) było dla szlachty kwestią priorytetową. Nietrudno się domyślić, jak bardzo zrujnowało polską gospodarkę przeszło dwieście lat dzierżenia sterów władzy przez ludzi wyznających zasady złotej wolności szlacheckiej i jak bardzo przyczyniło się do umocnienia w późniejszym okresie gospodarek Prus, Rosji i Austrii, które dodatkowo cementował ustrój absolutyzmu oświeconego.

Wywóz monety nie był prowadzony jedynie przez państwa graniczące z Polską. Również Turcja i Szwecja (ta ostatnia podczas potopu szwedzkiego w latach 1655 – 1660 wywiozła z kraju prawie 1/3 monety polskiej i przetopiła ją w swoich mennicach); także kraje niderlandzkie i odleglejsze księstwa niemieckie składały zamówienia na przywóz polskiej waluty w celach przetopowych.

W wyniku powyższych działań polskiej monety w obiegu było niewiele, gdyż zaraz po emisji wychwytywano ją z obiegu, zastępując fałszywkami. Było to przyczyną, dla której kupcy zagraniczni – a także rodzimi – nie dokonywali w niej największych i najbardziej znaczących transakcji, gdyż było jej po prostu zbyt mało na rynku i stanowiła zaledwie dodatek do dukatów holenderskich, talarów cesarski czy rosyjskich rubli. Ogólny brak dobrej monety dawał się we znaki handlarzom zagranicznym, lecz przede wszystkim polskim, odciętym od rodzimej waluty.

Z tego tytułu do większych transakcji zazwyczaj dopłacano wysokie ażio w drobnej monecie miedzianej – ponieważ tego typu operacje handlowe zazwyczaj były dużej wartości, musiano ją pakować do skórzanych worków lub skrzyni i transportować za pomocą wozu zaprzężonego w konie.

Wszystko to razem spowodowało, że gospodarkę krajową zaczął toczyć regres. Ciągle rosnące ceny pogrążyły ekonomię kraju w stagnacji, a później zaczęły ciągnąć ostro w dół. Lokalni magnaci, posiadacze olbrzymich posiadłości ziemskich, nie wypłacali już w monetach (gdyż nigdy nie można było być pewnym ich aktualnej wartości), lecz używali rozmaitych płacideł – drewienek z wypalonym na nim znakiem dworu, szklanych czy skórzanych krążków, na których wytłaczano bądź zaznaczano za pomocą wysokiej temperatury znak feudała danego terenu. Niejednokrotnie były to również kontrasygnowane monety królewskie. Rozwój tego typu zapłaty za usługi wpływały na osłabienie dominującego krajowego systemu monetarnego i intensyfikację jego problemów – chociaż dla kolekcjonera i historyka stanowi niezwykle interesujący temat.

Tym samym rozpoczął się upadek polskich miast. Wszystkie konflikty zbrojne prowadzone przez Rzeczypospolitą – a przede wszystkim wyniszczająca wojna pięćdziesięcioletnia toczona na jej terytorium – w połączeniu ze zmniejszoną działalnością kupców i dyskryminowaniem klasy mieszczan przez szlachtę doprowadziły do zachwiania równowagi gospodarczej, stawiając przyszły rozwój miast pod znakiem zapytania.

Przeliczało się to na wysokość cen wszelkich towarów i świadczeń na terenie państwa polskiego. Ponieważ ceny w miastach wahały się bezustannie, natomiast płace zazwyczaj utrzymywały się na jednakowym poziomie, krajem targały bunty.

Społeczeństwo było niezadowolone z dotychczasowej polityki „siedzącego króla” (tak wówczas określano Augusta III Wettina). Już za ostatnich lat jego rządów masowo pojawiały się w prasie, w lokalnych dziennikach i na ulotkach odezwy nawołujące do reakcji klasy rządzącej i przeprowadzenia niezbędnych reform. Dlatego też już w pierwszej opublikowanej legislatywie bezkrólewia wyrażono chęć wprowadzenia w życie niezbędnych zmian dotyczących polskiego systemu monetarnego.

Sejm konwokacyjny obradujący w dniach 7 maja - 23 czerwca 1764 w Warszawie wybrał poprzez zamach stanu Stanisława Augusta Poniatowskiego na króla Rzeczypospolitej. W zaprzysiężonych 7 września 1764 roku paktach konwentach zobowiązał się do uruchomienia kopalni w Olkuszu oraz emisji i wprowadzenia na rynek państwa polskiego wysokojakościowej monety.

Za rządów ostatniego króla Rzeczpospolitej istniała Rada Ekonomiczna Skarbu Koronnego (osobna dla Korony i dla Litwy), która – wraz z Komisją Menniczą oraz Komisją Skarbu Koronnego – miała za zadanie sporządzić i przedstawić m.in. dwa postulaty wymienione przez Stanisława Augusta Poniatowskiego w paktach konwentach, a także wyłowienie z obiegu bezwartościowej monety obcej, przejęcie jej przez skarb państwa i przetopienie na własne potrzeby.

Już w 1765 roku rozpoczęły się przygotowania do wprowadzenia w życie reform. Zamknięto mennicę toruńską, natomiast udział mennicy gdańskiej w biciu monet został ograniczony do minimum (nie licząc emisji okolicznościowych, w których i tak brała znikomy udział). W tym samym czasie pełną parą ruszyły mennica krakowska (która została nazwana miedzianą ze względu na jej priorytetowe zadanie) i mennica warszawska (tzw. „srebrna”). Po przeprowadzeniu prób menniczych, które zaowocowały pomyślnymi wynikami, Komisja Skarbu Koronnego wydała uniwersał z danymi dotyczącymi usunięcia z polskiego obiegu wszelkiej monety fałszywej i obcej wraz z wszelkimi prawnymi regulacjami dotyczącymi zasadami wymiany jej na nową walutę polską oraz stworzyła wykaz cen poszczególnej jakości srebra na potrzeby mennicy warszawskiej.

Komisja Mennicza oraz Komisja Skarbu Koronnego ustaliła wspólnie zasady odnoszące się do przebijania grzywny nowej wagi kolońskiej na monety srebrne:

Talar (wartość: 8 zł polskich) = 8 czterogroszówek („złotki”) = 16 dwugroszówek („półzłotki”) = 32 grosze (srebrne);

Półtalar (4 zł polskie) = 4 czterogroszówki = 8 dwugroszówek = 16 groszy (srebrnych);

Dwuzłotówka polska (inaczej ćwierćtalar, „ćwiartka”) = 2 czterogroszówki = 4 dwugroszówki = 8 groszy (srebrnych);

Złoty polski („złotek”) = 1 czterogroszówka (srebrna) = 2 dwugroszówki (srebrne) = 30 groszy (miedzianych nowych);

Półzłotek (1/2 złotego polskiego) = 1 dwugroszówka srebrna = 2 grosze (srebrne) = 15 groszy (miedzianych);

Grosz (srebrny) = 7,5 grosza (nowego miedzianego);

Grosz (nowy miedziany) = 3 szelągi (miedziane).

Stosunek nowej monety do bitych według niderlandzkiej stopy menniczej dukatów przedstawia się następująco:

1 dukat = 2 talary warszawskie + 3 grosze (srebrne) = 4 półtalary + 3 grosze (srebrne) = 8 ćwiartek (dwuzłotówek) + 3 grosze (srebrne) = 16 czterogroszówek (srebrnych) + 3 grosze (srebrne) = 33 dwugroszówki (srebrne) + 1 grosz (srebrny) = 67 groszy (srebrnych).

Aby dać czas na przygotowanie społeczeństwa do wymiany monet według następującego kursu:

Tymf z literą T (potoczna nazwa „mała główka”) = 28 groszy (miedzianych) = 3 grosze (srebrne) + 3 grosze (miedziane),

Tymf wrocławski Efraima („efraimówka”) = 10 groszy (miedzianych) = 1 grosz (srebrny) + 2,5 grosza (miedzianego),

Tymf berliński, szczeciński, królewiecki (tzw. „bąk”) = 7,5 grosza (miedzianego) = 1 grosz (srebrny),

Szóstak = 10 groszy (miedzianych),

Komisja Skarbu Koronnego wyznaczyła termin unieważnienia wyżej wymienionych monet na 31 sierpnia 1766 roku; od tego dnia miały one podlegać bezwzględnemu przetopowi w mennicy „srebrnej” warszawskiej. Wszyscy posiadacze tych monet mogli oddać swoją walutę do przebicia za rekompensatą wg uniwersału z 4 czerwca 1766, lecz zabroniono im dalszego posługiwania się wyszczególnionym bilonem. W tym samym prawie znajduje się klauzula unieważniająca także krajcary bawarskie i austriackie, a także półtoraki austriackie i wszystkie monety obcego pochodzenia bite na wzór tych krajcarów lub półtoraków.

Praca Komisji (zakończona w październiku 1766 roku) zawiera również analizę dotyczącą prawa wyparcia monety dobrej przez gorszą. Wykazuje w niej, iż przyczyną kryzysu oraz zamieszania monetarnego w kraju jest niewystarczająca ilość monety grubej w obiegu oraz nieuregulowany (a tym samym nieprawidłowy) stosunek wartości złota do srebra. Jednocześnie określa wartość dukata na 16 złotych polskich + 22,5 grosza.

Jest to pierwsza z trzech (zwanych zbiorczo Wielkimi) reform I Rzeczpospolitej, które – jak się w późniejszym czasie okaże – wpłynie na ostateczny kryzys państwa i rozbiory. Warto tutaj zaznaczyć, że niedostatek drogocennych metali w obiegu nie był problemem dotyczącym jedynie Polski – borykały się z nim także wszystkie inne europejskie państwa (z wyjątkiem Rosji, która dzięki bogatym złożom srebra i złota zdołała utrzymać silną pozycję w Europie, posiadając niezwykle stabilną i wysokowartościową walutę w olbrzymich ilościach). Jednak podczas gdy w Sztokholmie (1690 r.), Londynie (1729 r.), Danii (1746 r.), Austrii (1759 r.), Rosji (1769 r.) czy nawet Saksonii (1772 r.) zostają stopniowo wprowadzane do obiegu pieniądze papierowe (rozpoczynając tym samym nowy okres – biwalutarny), Polska nie wprowadza w życie żadnych tego typu innowacyjnych rozwiązań, które mogłyby doraźnie naprawić upadający system walutowy. Co prawda w latach 70’ wieku XVIII dyskutowano podczas obrad sejmowych (z inicjatywy fizjokratów) nad planami wprowadzenia w Rzeczpospolitej monety papierowej („not bankowych” – banknotów; widać tutaj w etymologii słowa wpływy rosyjskie, gdyż to Rosja po raz pierwszy wprowadzi do polskiego obiegu banknoty na masową skalę, nie licząc kościuszkowskich asygnat), jednak szlachta (kierowana sarmacką niechęcią do pieniądza papierowego, który nie byłby w stanie w odpowiedni sposób zaprezentować potęgi gospodarczej kraju) blokuje wszelkie idee propagujące wprowadzenie takich rozwiązań w Polsce.

Wiemy, że banknoty zostaną wprowadzone przez zaborców na terenie państwa przymusowo; za czasów istnienia Księstwa Warszawskiego w obiegu będą kursowały tzw. bilety kasowe, natomiast Królestwo Polskie, jak wcześniej zostało wspomniane, będzie mieć przymusowo wprowadzone banknoty. Jak widać, wszelkie próby zablokowania rozwoju państwa na nic nie zdadzą się w obliczu niebezpieczeństwa.

Dariusz Łuba

zdjęcie: wikipedia >>>

                2009-06-06

Pozostałe artykuły z cyklu:
	Trzy Wielkie Reformy cz. 1
	5 października 1763 roku umiera król August III Wettin. Tym samym kończy się w państwie polskim epoka prób scentralizowania systemu monetarnego pod dominantą
	Polska, Polityka pieniężna dynastii Wettinów.
	W ciągu zaledwie 29 lat pomiędzy abdykacją Jana II Kazimierza Wazy i wstąpieniem na tron Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego (znanego w Saksonii, której był elektorem,
	Polska, Pierwszy złoty.
	W roku 1650 - za panowania króla Jana II Kazimierza - rozpoczęto na nowo emisję monet drobnych (szelągi, grosze, dwugrosze, trojaki, szóstaki, orty), gdyż sytuacja
	Reformy monetarne Zygmunta III Wazy.
	Gdy po krótkim i bezowocnym panowaniu Henryka Walezego oraz niewielkich zmianach wprowadzonych do polskiego mennictwa przez Stefana Batorego na sejmie
	Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. II
	Początkiem zmian okazały się być obrady sejmu piotrkowskiego z dnia 15 października 1526 roku. Zaprzestano emisji półgroszy; aby moneta praska przestała
	Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. I
	Rok 1528 jest datą, którą uznajemy za początek okresu dukatowo-talarowego w dziejach monetarnych Polski. Dotychczas – pomimo, rzecz jasna, istniejącego