W ciągu zaledwie 29 lat pomiędzy abdykacją Jana II Kazimierza Wazy i wstąpieniem na tron Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego (znanego w Saksonii, której był elektorem, pod mianem Fryderyka Augusta I) nastąpiły dwie elekcje – Michała Korybuta Wiśniowieckiego oraz Jana III Sobieskiego – które niewiele zmieniły w systemie monetarnym państwa, za to zaniedbały go do tego stopnia, iż nie tylko nikt nie sugerował się nominalną wartością monet, ale przestawały być one używane jako środek płatniczy na korzyść monet krajów obcych. Michał Korybut Wiśniowiecki, jako władca niedoświadczony i stosunkowo ubogi, nie zajmował się państwową polityką monetarną – ani jakąkolwiek inną – praktycznie w ogóle; Jan III Sobieski, wielki wódz, reformator wojsk oraz mecenas kultury, również nie poświęcał jej zbyt wiele uwagi. Brak ingerencji w system – połączony z działaniami państw ościennych, m.in. wywożeniem monety i emitowaniem fałszywego bilonu do obiegu Rzeczypospolitej - skutkował gwałtownymi wahaniami cen produktów. W roku 1668 kopa jaj kosztowała około 20 groszy, korzec pszenicy – groszy 230, cena funta dobrej jakości mięsa wołowego wynosiła 5 groszy, kaczka – groszy 6, para butów – 180 groszy, a litr mleka 1 grosz. Ceny tych samych produktów w roku 1697 były wyższe minimum o 30%, co było olbrzymim wzrostem – szkodliwym nie tylko dla obywateli, ale i dla całej gospodarki. Za kopę jaj zapłacić należało minimum 32 grosze, cena korca pszenicy zwiększyła się do 300 groszy, mięso wołowe kosztowało już 8 groszy, kaczka wiązała się z wydatkiem rzędu minimum groszy 12, litr mleka zdrożał prawie trzykrotnie, natomiast wartość butów oscylowała wokół 240 groszy. Nietrudno było się domyślić, że w razie braku dalszych reform monetarnych kryzys stanie się tak dotkliwy, że wywoła zamieszki.

Dla lepszego zobrazowania cen warto nadmienić, że w momencie podpisania pacta conventa i artykułów henrykowskich przez Augusta II Mocnego, co oznaczało w praktyce jego koronację, nauczyciel zarabiał dziennie 5-6 groszy, trębacz miejski – 21 groszy, murarz – 35 groszy, pisarz – 42 grosze, natomiast dyrektor mennicy królewskiej – 164 grosze. Olbrzymi rozdźwięk pomiędzy zarobkami poszczególnych klas zawodowych był niejednokrotnie w drugiej połowie XVII wieku przyczyną buntów społecznych. Rozbieżności pomiędzy cenami poszczególnych produktów dotyczyły również poszczególnych miast. Prawie o 35% droższe były produkty w Gdańsku niż w Krakowie; średnia cena produktów we wsiach była stosunkowo mniejsza od miejskiej (różnica wynosiła 12-15%).
		August II Mocny (1697-1704 i 1709-1733)
		zdjęcie: wikipedia

Niekorzystnym z punktu widzenia ekonomicznego było również popularne wśród ludności polskiej rozliczanie się nie wg wartości nominalnej monet, lecz zawartości srebra – było to spowodowane latami emitowania bezwartościowych miedzianych boratynek oraz złotówek (tynfów), których wartość nominalna była wyższa od rynkowej – rzeczywistej – o około 12 groszy. Proceder ten – początkowo ostro krytykowany – był później praktykowany na porządku dziennym. Ceny natomiast ustalano wg wartości dawnych dobrych monet (bona moneta), co w połączeniu z sugerowaniem się ciągle spadającą w kolejnych emisjach monet zawartością srebra powodowało coraz większy wzrost cen na rynku. Wojna północna prowadzona w latach 1700-1721 w większości na terenach Rzeczypospolitej wiązała się z olbrzymimi zniszczeniami, rabunkami, zmniejszeniem ilości plonów oraz kolejnymi wahaniami cenowymi. Wtedy już Rzeczypospolita stała na granicy kompletnej destabilizacji. Niezbędna uchwała mająca na celu ustabilizowanie wartości handlowej monet uchwalona została dopiero w roku 1717 na sejmie niemym. Dla tymfa były to 33 grosze, natomiast dla szóstaka – groszy 13. W praktyce jednak nie zaprowadziło to ładu w systemie monetarnym pośrednio przez zawirowania polityczne (ciągłe rokosze i konfederacje skierowane przeciwko królowi), jak również emitowanie przez Szwecję i Bawarię monet imitujących polskie o zmniejszonej w stosunku do oryginałów wartości i wprowadzanie ich na rynek polski. Ponadto za Wettinów nie funkcjonowały mennice na ziemiach Rzeczypospolitej.

Mennice zostały oficjalnie zamknięte w roku 1685 (Kraków i Bydgoszcz), natomiast pozostałe (Gdańsk, Toruń, Elbląg) nie otrzymywały zleceń i w praktyce nie funkcjonowały. Emisje, które miały miejsce w latach 1606 – 1607 miały charakter symboliczny i wiązały się z abdykacją Augusta II Mocnego oraz wstąpieniem na tron Stanisława Leszczyńskiego Leszczyńskiego i nie miały większego wpływu na politykę pieniężną. Zarówno Augustowi II, jak i jego synowi oraz następcy tronu – Augustowi III Sasowi zależało na jak największej integracji kraju z Saksonią, czemu miało - w teorii - sprzyjać emitowanie monet jedynie w mennicach na terenie tamtego kraju. Mennice te znajdowały się w Lipsku oraz Dreźnie, a po roku 1749 zlecenia odebrały również Gubin oraz Grunthal. W praktyce jednak nie tylko zmniejszyło to ilość monet na rynku, lecz również wywołało protesty szlachty polskiej oraz litewskiej. Były to czasy tzw. złotej wolności szlacheckiej i klasie rządzącej zależało na uruchomieniu mennic, które świadczyłoby o potędze państwa, która w praktyce była coraz mniejsza, mimo rozpoczęcia się w 1740 roku epoki Oświecenia. Dowodem na słabość kraju jest fakt, że gdy we wszystkich krajach ościennych epoka ta wiązała się z centralizacją władzy oraz rozwojem militarnym, gospodarczym i ekonomicznym, w Rzeczypospolitej dotyczyła ona przede wszystkim tematów patriotycznych, artystycznych oraz rozpraw na temat możliwych reform państwa. Czasy świetności były już tylko wspomnieniem.

Próba integracji obu państw polegała również na funkcjonowaniu – obok systemu tradycyjnego polskiego, krakowskiego – systemu menniczego saskiego. Za Augusta II Mocnego sprowadzał się on w praktyce do oparcia wprawdzie całego systemu monetarnego na grzywnie wagi krakowskiej (201,86 g, 7-talarowa), lecz również na talarze. W obiegu były jego części, tj. 1/48, 1/24, 1/12, 1/6, ¼, 1/3, ½ oraz 2/3, co znacznie upraszczało rozliczanie się, w porównaniu do systemu krakowskiego, który był niezwykle skomplikowany i wiązał się z wieloma spekulacjami teoretycznymi dotyczącymi m.in. różnic pomiędzy wartościami nominalnymi a rynkowymi tymfa, spadająca i nieunormowana wartość monet miedzianych. System monetarny saski, opierający się tylko na jednym kruszcu – srebrze (w przypadku rozmiany monet grubszych na drobne, gdyż pamiętać należy, iż monety złote również funkcjonowały w obiegu, nie były brane jednak pod uwagę przy transakcjach o charakterze stricte lokalnym i małowartościowym), nie doświadczał podobnych problemów. Podstawową jednostką wagową, w oparciu o którą został zbudowany, była grzywna wagi kolońskiej (marca ponderis coloniensis) o wadze 233,812 g. Z jednej grzywny bito 9 talarów, a po wprowadzeniu w roku 1757 stopy menniczej konwencyjnej – 10 talarów.


Półtorak Wikariacki z 1741 roku
zdjęcie: Gdański Dom Aukcyjny

Ponieważ intensyfikacji ulegał handel zagraniczny – wraz z rozwojem światowym prowadzony na coraz większą skalę (w przypadku Polski było to ożywienie kontaktów handlowych z Saksonią oraz Turcją przy jednoczesnym zmniejszeniu skali handlu z Rosją, która po uzyskaniu dostępu do Bałtyku mogła ominąć ziemie polskie) – konieczne było ułatwienie monetarne dotyczące jego prowadzenia. Ponieważ w roku 1752 już cały system monetarny Rzeczypospolitej opierał się na talarze cesarskim, wprowadzono złote augustdory pojedyncze o wartości 5 talarów cesarskich (z grzywny wagi kolońskiej bito ich 35; miały wagę 6,63 g i zawartość czystego złota 5,96 g), ich jednomonetarną wielokrotność – podwójne złote augustdory (18 monet z grzywny wagi kolońskiej, waga – 13,25 g, zawartość złota – 11,93 g) i ½ augustdora (71 monet z grzywny wagi kolońskiej, waga – 3,32 g, zawartość złota – 2,98 g). Ponieważ odnosiły się one do talara i ich wartość miała być z nim ściśle powiązana, umieszczono na rewersach pod tarczami herbowymi znaki wartości odnoszące się do talarów (podwójne złote augustdory – 10 TH [aler – pominięte], augustdory – 5 TH oraz półaugustdory – 2,5 TH. Zapobiegało to niepożądanym wahaniom wartości pomiędzy grubą monetą srebrną a złotą, która w systemie monetarnym krakowskim oparta była na przeliczaniu wartości dukatów oraz talarów na grosze.

Oprócz wyżej wymienionych monet złotych bito również tzw. dwudukaty (34 monety z grzywny wagi kolońskiej, waga – 6,96 g, zawartość złota – 6,85) oraz dukaty (67 monet z grzywny wagi kolońskiej, waga – 3,48 g, zawartość złota – 3,42). Wartość dukatów w stosunku do augustdorów wynosiła – w przeliczeniu – 9:10, czyli była niższa o 10%. Wszystkie złote monety służyły głównie do rozliczeń handlowych na wielką skalę oraz tezauryzacji majątków i niezwykle rzadko rozmieniano je, aby wypłacić w drobnej monecie.

Nie tylko augustdory były nową wprowadzoną przez dynastię Wettinów monetą. Inną była dwuzłotówka (32 monety z grzywny srebra wagi kolońskiej, waga – 7,31 g, zawartość czystego srebra – 5,87 g), zwana także ćwierćtalarem lub ośmgroszem polskim. Ponieważ od roku 1752 bito od nowa wszystkie gatunki monet systemu krakowskiego, August III Sas chciał podporządkować go w jak największym stopniu talarowi cesarskiem – miało temu służyć wprowadzenie właśnie dwuzłotówki srebrnej.

Wszystkie monety systemu krakowskiego (dukaty, talary, tynfy, orty, szóstaki, trojaki, półtoraki, grosze i szelągi) emitowane po roku 1752 nie miały zmienionych wzorów – jedyną zmianą była zmiana herbu dynastycznego – umieszczone zostały dwa skrzyżowane miecze, herb rodowy Wettinów. Popiersia królów są ukoronowane.

Inną innowacją było wprowadzenie na wzory mennicze języka polskiego: złotówki emisji z roku 1753 posiadają na rewersie literkę T, będącą skrótem od tymf. Analogicznie szóstki posiadają symbol SZ, natomiast trojaki ½ SZ. Na półtorakach umieszczono pełną nazwę, tj. PULTORAK.

Większość monet bitych przez mennice za czasów Augusta II posiadało wybity herb Rzeczypospolitej. Na awersie posiadały dodatkowo napis D G FRID AUGUST REX POL DUX SAX I C M A W (Dei Gratia Fridericus Augustus Rex Poloniae Dux Saxoniae Iuliciae Cliviae Montium Ansgariae et Westfaliae), natomiast na rewersie – SAC ROM IMP ARCHIM ET ELEKTOR (Sacri Romani imperii Archimarschallus). Ta sama tarcza herbowa znajduje się na wszystkich monetach obiegowych systemu saskiego z czasów Augusta III Sasa. Ponieważ jego tytulatura była niezwykle skomplikowana (Augustus III, Dei Gratia rex Poloniae, magnus dux Lithuaniae, Russie, Prussiae, Masoviae, Samogitiae, Kijoviae, Volhyniae, Podoliae, Podlachiae, Livoniae, Smolensciae, Severiae, Czerniechoviae, nec non haereditarius dux Saxoniae princeps et elector etc.), na monetach umieszczano jedynie jej skróconą wersję. Ponadto popiersia Wettinów widniejące na monetach systemu saskiego nie są ukoronowane – pomimo odznaczenia tego faktu w tytulaturze monetarnej. Aby wyraźnie zaznaczyć ich odrębność historyczną z punktu widzenia odmienności systemów monetarnych, monety systemu saskiego nazywa się polsko-saskimi. 2/3, ½, 1/3, ¼ oraz 1/6 talara posiadają na rewersie dwie tarcze herbowe, natomiast pozostałe – drobniejsze – tylko jedną, pięciopolową, składającą się z dwóch herbów Korony, dwóch Litwy oraz niewielkiej tarczki herbowej elektorów Saksonii.


Dukat Wikariacki z 1711, August II Mocny
zdjęcie: Poznański Dom Aukcyjny

Do monet polsko-saskich zalicza się również tzw. monety wikariackie, czyli monety okolicznościowe. Po śmierci cesarza Rzeszy (w skład której wchodziła Saksonia) książę elektor saski otrzymywał tytuł godność wikariusza na terenie swojego księstwa do czasu wybrania nowego cesarza. Z tej okazji wybijał monety złote i srebrne różnych wartości. Dwukrotnie August III Wettin pełnił funkcję wikariusza – po śmierci Karola VI w latach 1740-1742 oraz po śmierci Karola VII w roku 1745. Umieszczony na tych monetach dwugłowy Orzeł cesarski posiada wyobrażenie Orła polskiego oraz okalającą polską tytulaturę królewską.

Dariusz Łuba
2009-05-23

Pozostałe artykuły z cyklu:

Trzy Wielkie Reformy cz. 1

5 października 1763 roku umiera król August III Wettin. Tym samym kończy się w państwie polskim epoka prób scentralizowania systemu monetarnego pod dominantą

Polska, Polityka pieniężna dynastii Wettinów.

W ciągu zaledwie 29 lat pomiędzy abdykacją Jana II Kazimierza Wazy i wstąpieniem na tron Rzeczypospolitej Augusta II Mocnego (znanego w Saksonii, której był elektorem,

Polska, Pierwszy złoty.

W roku 1650 - za panowania króla Jana II Kazimierza - rozpoczęto na nowo emisję monet drobnych (szelągi, grosze, dwugrosze, trojaki, szóstaki, orty), gdyż sytuacja

Reformy monetarne Zygmunta III Wazy.

Gdy po krótkim i bezowocnym panowaniu Henryka Walezego oraz niewielkich zmianach wprowadzonych do polskiego mennictwa przez Stefana Batorego na sejmie

Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. II

Początkiem zmian okazały się być obrady sejmu piotrkowskiego z dnia 15 października 1526 roku. Zaprzestano emisji półgroszy; aby moneta praska przestała

Podstawy polskiego systemu monetarnego cz. I

Rok 1528 jest datą, którą uznajemy za początek okresu dukatowo-talarowego w dziejach monetarnych Polski. Dotychczas – pomimo, rzecz jasna, istniejącego

« Powrót

Ostatnie

Wszystkie

Skomentuj

Dodał: wojtek19900823 (2010-07-13 20:42:27):

Kolejny ciekawy artykuł z tej serii.